FÂRÂBÎ’NİN TANIM, GEREKTİRME, KARŞILAŞTIRMA VE LAFIZ DEĞİŞİMİYLE METAFİZİK PERSPEKTİFTEN İNŞA ETTİĞİ MANTIKSAL İLKELER KURAMI

Özet

Çalışmamızda Fârâbî’nin Kitâbu’t- Tahlîl adlı eserinde beş sanatın (apodeiktik sanat/burhân diyalektik/cedel, retorik/hatabe, poetik/ş‘ir ve safsata/mugâlata) birer yöntem olarak kullanıldığı düşünsel ve imgesel alanların genel ilkelerini teşkil eden kanıt kaynağı yerlerin bir kısmını ele almaya çalıştık. Bu ilkeler, mantık biliminin beş sanata ve beş sanat üzerinden de düşünsel ve imgesel alanlara sunduğu mantıksal ilkeler bütünüdür. Fârâbî’nin, burada bilimsel olan (apodeiktic/burhânî) kanıt kaynağı yerlerle bilimdışı olan (diyalektik/cedelî, retorik/hatabî, poetik/ş‘rî ve sofistik/sofestâî) kanıt kaynağı yerler arasındaki ayrımı ilkesel olarak belirleme hedefinde olduğu açıktır. Fârâbî bunu yaparken salt epistemolojik bir perspektiften değil esasen ontolojik ve metafizik bir perspektiften hareket etmektedir. O, tanımlama, gerektirme, karşılaştırma ve lafız değişimlerinden kanıt kaynağı yerleri elde ederken birer ölçüt olarak özdeşlik, çelişmezlik, zorunluluk, nesnenin varlıkta kendindelik durumu, nedensellik gibi aksiyomatik- metafizik ilkleri almaktadır. Onun mantıksal ilkelerden hangilerinin bilimsel olduğunu hangilerinin olmadığını tayin ederken esas aldığı bu metafizik ilkeler, ister istemez Tahlîl’deki tahlilin metafizik bir analize tekabül ettiği, dolayısıyla metafizik bir perspektife işaret ettiği yönündeki varsayımımızın güçlü dayanak noktalarını teşkil etmektedir.